Sống thọ để hưởng phúc lộc vẫn luôn là ước muốn muôn thuở muôn phương của nhân loại. Điều này được thể hiện sinh động qua hình tượng chữ “Thọ” được hình tượng hóa trong những hoa văn, tranh vẽ, pho tượng để trang trí y phục hoặc nhà cửa, để làm quà chúc mừng nhau thay cho lời chúc ở cửa miệng.
Chữ Thọ theo chữ Hán xếp vào bộ sĩ gồm có 5 chữ cấu thành, đó là:
– Chữ “Sĩ”: Sĩ nghĩa đen là học trò, học rộng là sự hiểu biết, là tư duy. Theo đó, muốn sống lâu, điều đầu tiên là bộ óc luôn luôn phải suy nghĩ, tìm tòi sáng tạo. Mệnh đề triết học nổi tiếng “Tôi tư duy nghĩa là tôi tồn tại” có lẽ trước tiên cũng mang hàm nghĩa như vậy.
– Chữ “Nhị”: nghĩa đen là hai; nghĩa rộng ra là quan hệ giao lưu qua lại. Con người muốn sống lâu phải thường xuyên giao tiếp, trao đổi các lĩnh vực của đời sống. Giao tiếp giúp nâng cao năng lực tư duy, giải tỏa những vướng mắc, làm cho đầu óc thanh thản, thư thái.
– Chữ “Công”: nghĩa là vận động. Con người muốn sống lâu cần vận động theo sức lực của mình.
– Chữ “Khẩu”: Trong chữ Hán, chữ “Khẩu” có nghĩa là phát ra lời nói. Tuy nhiên, chữ “Khẩu” trong chữ Thọ có nghĩa trừu tượng hơn.
– Chữ “Thốn”: theo nghĩa đen là tấc, nghĩa rộng là sự đo đếm, là mực thước. Chữ này ở trong chữ Thọ là quy định 4 chữ trên với các nghĩa đi cùng nó đều nên ở một mực nhất định, thích hợp cho từng người chứ không phải cho tất cả mọi người.
Chữ Thọ được thể hiện sinh động, phong phú trong nghệ thuật, nhất là qua các tranh, các tượng, trong đó, phổ biến hơn cả là:
– Chữ thọ cách điệu thành hình tròn còn được kết hợp với một vòng tròn bao quanh gồm năm con dơi và năm chữ Vạn xen kẽ nhau. Con dơi chữ Hán gọi là bức, đọc cùng âm [fú] với chữ phúc theo nghĩa may mắn, phúc lành. Năm con dơi tức là “ngũ phúc” (gồm: Thọ – sống lâu; Phú – giàu có; Khang ninh – bình an; Du hiếu đức – có lòng ưa thích đạo đức; Khảo chung mệnh – sống lâu cho tới hết đời). Chữ Vạn là biểu tượng cho sự tốt lành, cát tường. Vạn còn đồng âm với chữ vạn (10.000) với nghĩa là vô số. Như vậy, đặt chữ Thọ trong vòng 5con dơi và 5 chữ Vạn hàm nghĩa mong ước hay cầu chúc được hưởng ngũ phúc và vạn thọ (sống lâu muôn tuổi).
– Hình ảnh Thọ tinh, là một vị tinh quân (thần sao) mà người Việt quen gọi là ông Thọ. Thọ tinh là một trong bộ ba vị tinh quân (Tam tinh) là Phúc, Lộc, Thọ. Theo truyền thuyết Thọ tinh ngự tại Nam cực, do đó Thọ tinh còn có danh hiệu là Nam cực tiên ông hay Nam cực Thọ tinh hay Nam tào. Đây là ông tiên chuyên giữ bộ sinh (coi về tuổi thọ con người). Đối lập với Thọ tinh (Nam tào) là Bắc đẩu, chuyên giữ bộ tử (coi về tuổi chết con người). Nam tào – Bắc đẩu vì thế là một cụm từ thường đi kèm với nhau. Theo nhiều truyện cổ, hai ông tiên này hay ra thạch bàn đánh cờ với nhau: Nam tào mặc áo đỏ, ngồi xoay mặt về hướng Bắc; Bắc đẩu mặc áo trắng, ngồi xoay mặt về hướng Nam.
Thọ tinh trong tranh vẽ là ông lão cao ráo, mảnh khảnh, đôi chân mày bạc, râu dài bạc phơ, đầu hói và dài, miệng cười hiền hòa, có thể kèm thêm một chú bé (đồng tử, tiểu đồng) theo hầu. Một tay Thọ tinh cầm gậy sần sùi những mắt gỗ, làm từ rễ cây của một cổ thụ đã sống rất nhiều năm, tay kia Thọ tinh cầm quả đào. Trái đào tượng trưng cho sự trường sinh bất tử.
Vì trái đào là biểu tượng cho trường sinh cho nên có khi người ta vẽ ba trái đào nằm giữa năm con dơi, với ý nghĩa mong ước hay cầu chúc trường sinh bất tử và hưởng được ngũ phúc. Số ba và số năm là số dương (mà dương là tốt đẹp, đối lập với âm là xấu). Số ba cũng do ảnh hưởng của Đạo đức kinh: “Một sinh hai, hai sinh ba, ba sinh vạn vật.” Vậy thì số 3 hàm nghĩa sinh sinh hóa hóa, sinh sôi nảy nở, là sức sống bất diệt.
Nếu tranh vẽ Thọ tinh kèm theo tiểu đồng, thì có khi tiểu đồng quảy trên vai một chùm hai hay ba trái đào tiên, có khi vẽ tiều đồng cầm mấy nhánh cỏ linh chi. Cỏ linh chi cũng tượng trưng cho tuổi thọ, vì theo truyền thuyết linh chi là tiên dược, có thể cải lão hoàn đồng, cải tử hoàn sinh.
Đôi khi tranh vẽ Thọ tinh cỡi trên lưng hay đứng bên cạnh một con hươu sao hoặc con nai. Hươu hay nai chữ Hán gọi là lộc, đọc cùng âm [lù] với chữ lộc theo nghĩa bổng lộc, tài lộc, lợi lộc… Có khi vẽ con hươu miệng ngậm vài nhánh cỏ linh chi để liên hệ thêm ý nghĩa trường sinh. Thọ (sống lâu) đọc cùng âm [shòu] với chữ thọ, thụ theo nghĩa thọ nhận, nhận được.
Có khi tranh vẽ một con dơi bay gần Thọ tinh, để liên hệ nghĩa phúc, phước (may mắn, phúc lành).
Thế nên, treo tranh Thọ tinh cỡi hươu, kèm thêm quả đào, con dơi, thì ngoài công dụng trang trí chủ nhà còn hàm ý mong ước vừa được sống lâu vừa được thọ hưởng nhiều tài lộc, may mắn. Tặng ai tranh này tức là kín đáo cầu chúc cho họ sống thọ, hưởng cả lộc lẫn phước.